Otchłań

Hitlerowiec wypuszczony w Polsce na wolność w latach stalinizmu? Zarządca milionowego miasta, który skończył tylko podstawówkę? Generał SA na którego procesie, jako świadkowie obrony zeznawali Polacy?

Każde z powyższych zdań wydaje się gwałtem na zdrowym rozsądku, a mimo to wszystkie są prawdziwe i więcej nawet, dotyczą jednego tylko człowieka, Ludwiga Leista, okupacyjnego starosty miasta Warszawy w latach 1940 – 1944.

Odnalazłem książkę o nim, jak pewnie wielu przede mną i po mnie poprzez skojarzenia (błędne) ze słynnymi „Rozmowami z katem” Moczarskiego. Ale to zupełnie inna historia. Walichnowski nie jest więźniem, a Leist nie ma wyroku śmierci. Nie spotykają się jak równy z równym pod celą. Byłego hitlerowskiego generała przedstawia nam w swojej książeczce… późniejszy generał MO. Zaiste, piekielne to zestawienie, ale nie ono jest tutaj ważne.

Bohater książki - Ludwig Leist był przed wojną niewiele znaczącym szeregowym urzędnikiem. Dla bezpieczeństwa swojego i rodziny jak sam zaznacza zapisał się swego czasu do NSDAP i SA, ponieważ bez tego nie miałby szans na awans, ale nie angażował się zbytnio w politykę traktując legitymacje wspomnianych organizacji raczej jak dodatkowe referencje niż wizytówkę światopoglądu. Wykorzystując swoje znajomości trafił jesienią 1939 roku do okupowanej Warszawy na stanowisko kierownika wydziału w niemieckim zarządzie miasta, ale już w marcu 1940 roku został mianowany starostą, a przy okazji awansowany z kaprala na… generała SA.

Do jesieni 1944, tj. do przegranego polskiego powstania, wypędzenia mieszkańców i faktycznego zburzenia stolicy Leist jest jej administratorem, ale administratorem szczególnym. Nie ma władzy nad policją czy wojskiem, nie zajmuje się eksterminacją czy grabieżami, a próbuje (próbuje, ponieważ trudno powiedzieć, że mu się to w stu procentach udało) być tylko urzędnikiem w okupowanym kraju. Angażuje się tam, gdzie może być bardziej gospodarzem, wycofuje tam, gdzie przekraczałby granicę zbrodni. Korzysta ze swojej pozycji i jest lojalny wobec przełożonych, ale jednocześnie dostrzega i właściwie ocenia rzeczywistość z którą przyszło mu się zmierzyć.
Balansuje na granicy stając się momentami niepewnym tak dla Niemców jak i dla Polaków. O tym wszystkim w celi barczewskiego więzienia opowiada w 1951 roku Tadeuszowi Walichnowskiemu stwierdzając w którymś momencie krótko: Jestem hitlerowcem, ale nie hitlerowskim zbrodniarzem.

I to jego zdanie potwierdził w 1947 roku polski sąd. Nie stwierdzono, by brał udział w zbrodniach i jako jedynego z jego grupy skazano na relatywnie niską karę ośmiu lat więzienia. Otrzymał taki a nie inny wyrok, ponieważ niewątpliwie wydawał zarządzenia dyskryminujące Polaków i Żydów oraz uczestniczył aktywnie w przestępczej organizacji za jaką uznano administrację niemiecką w GG. Pozostali oskarżeni, to jest Max Daume oficer SS odpowiedzialny za masakrę w Wawrze, Ludwig Fischer gubernator dystryktu warszawskiego oraz Josef Meisinger szef policji bezpieczeństwa w Warszawie skazani zostali na karę śmierci.

Leist odsiedział swój wyrok i w styczniu 1954 roku jako wolny człowiek wyjechał do Niemiec Zachodnich, gdzie czekała na niego rodzina.

Ta historia ma wiele niewiarygodnych akcentów, jak chociażby te, o których wspomniałem na samym początku, ale jest w niej coś także mniej może widowiskowego, a równie intrygującego, gdy się ma odwagę spojrzeć wprost. Człowiek. O ile bowiem mogą wzbudzać pewną nieufność w ustach niemieckiego funkcjonariusza słowa czasem zbyt nadgorliwe w potępianiu przeszłości, o tyle jedno jest jasne od pierwszych stron. Nieustający stres braku prostego dopasowania. Przed wojną jak sam mówi zbyt zafascynowany nowym ustrojem by być przeciw, a przecież mimo to zbyt ostrożny by być bezwarunkowo i aktywnie za. W czasie wojny z jednej strony przedstawiciel „rasy panów” i wysoki urzędnik, a z drugiej rozmyślający o polskim ruchu oporu i skutkach swoich działań, pełen kompleksów związanych z brakami w wykształceniu i wiedzy, niepewny jutra, choć absolutnie mający świadomość jego nieuchronności człowiek którego przerosło życie. 

I wreszcie w Barczewie od nowa. Współpracuje, zeznaje, opowiada, a jednocześnie odmawia np. pisania pamiętników zasłaniając się kłopotami, jakie po ich wydaniu miałby wracając do RFN, dodając przy tym, że nawet niski wyrok (sic!) jaki otrzymał w Polsce TAM będzie wyglądał podejrzanie.

Otchłań nad którą z własnego wyboru rozpoczął kiedyś spacer będzie obok już do ostatniego oddechu.